Prawo do nauczania religii
Prawo do nauczania religii
Wprowadzenie
Nauczanie religii katolickiej w polskim systemie edukacji trwa już ponad 20 lat i zadomowiÅ‚o siÄ™ tam na dobre. Pomimo pojedynczych gÅ‚osów krytyki religia w szkole jest odbierana pozytywnie zarówno przez dzieci i mÅ‚odzież, jak i przez ich rodziców. Niestety w ostatnim czasie pojawiajÄ… siÄ™ niepokojÄ…ce opinie a nawet akty prawne zagrażajÄ…ce nauczaniu religii w przedszkolach i szkoÅ‚ach publicznych. Niestety nie sÄ… to już jedynie pojedyncze gÅ‚osy politycznych desperatów, ale decyzje poważnych organów.
W celu ustalenia na ile stabilna jest obecność nauki religii w polskiej szkole i jakie ewentualne możliwoÅ›ci usuniÄ™cia religii ze szkoÅ‚y majÄ… jej przeciwnicy zostaÅ‚a podjÄ™ta szczegóÅ‚owa analiza aktów prawnych dotyczÄ…cych tej kwestii.
WedÅ‚ug art. 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku: „ŹródÅ‚ami powszechnie obowiÄ…zujÄ…cego prawa Rzeczypospolitej Polskiej sÄ…: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy miÄ™dzynarodowe oraz rozporzÄ…dzenia”. ZostanÄ… wiÄ™c poddane analizie, pod kÄ…tem gwarancji nauczania religii w publicznym systemie oÅ›wiaty, nastÄ™pujÄ…ce dokumenty: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Konkordat pomiÄ™dzy StolicÄ… ApostolskÄ… a RzeczÄ…pospolitÄ… PolskÄ…, Ustawa o systemie oÅ›wiaty oraz RozporzÄ…dzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkoÅ‚ach.
1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej
ObowiÄ…zujÄ…ca aktualnie konstytucja zostaÅ‚a uchwalona 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe a jej tekst ogÅ‚oszono 16 lipca tego roku w Dzienniku Ustaw (Dz.U. Nr 78 poz. 483). Konstytucja ze wzglÄ™du na swój charakter nie zawiera szczegóÅ‚owych rozstrzygnięć, lecz raczej okreÅ›la pryncypia i wytycza kierunki. Tak też należy interpretować wszystkie zapisy tego dokumentu dotyczÄ…ce omawianej kwestii.
Konstytucja RP już w art. 48 ust. 1 stwierdza: „Rodzice majÄ… prawo do wychowania dzieci zgodnie z wÅ‚asnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzglÄ™dniać stopieÅ„ dojrzaÅ‚oÅ›ci dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”. Ten ogólny jeszcze zapis daje rodzicom prawo decydowania o kierunku wychowania dzieci, także jeÅ›li chodzi o wychowanie Å›wiatopoglÄ…dowe i religijne. Bardzo istotny, w odniesieniu do nauczania religii w szkole jest art. 53. ustÄ™p czwarty. Ze wzglÄ™du na jego ważność zostaje przytoczony w caÅ‚oÅ›ci:
„Religia koÅ›cioÅ‚a lub innego zwiÄ…zku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób”.
To wÅ‚aÅ›nie art. 53 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej daje podstawÄ™ do nauczania religii w szkole, choć oczywiÅ›cie nie zawiera jeszcze żadnych szczegóÅ‚owych rozstrzygnięć. Konstytucja ze swej natury stanowi punkt odniesienia dla wszystkich późniejszych ustaw i rozporzÄ…dzeÅ„. Nie ulega zatem wÄ…tpliwoÅ›ci, że nauczanie religii w szkole jest zgodne z obowiÄ…zujÄ…cÄ… KonstytucjÄ… Rzeczypospolitej Polskiej1. Ponadto Konstytucja w art. 25 ust. 4 stwierdza, że „stosunki miÄ™dzy RzeczÄ…pospolitÄ… PolskÄ… a KoÅ›cioÅ‚em Katolickim okreÅ›lajÄ…: umowa miÄ™dzynarodowa zawarta ze StolicÄ… ApostolskÄ… i ustawy”. W nastÄ™pnej kolejnoÅ›ci zostanÄ… wiÄ™c poddane analizie: Konkordat, ustawy oraz rozporzÄ…dzenia dotyczÄ…ce omawianej kwestii.
2. Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską
Konkordat to „miÄ™dzynarodowa umowa miÄ™dzy StolicÄ… ApostolskÄ… a paÅ„stwem, regulujÄ…ca status prawny KoÅ›cioÅ‚a katolickiego w danym kraju i bÄ™dÄ…ca źródÅ‚em koÅ›cielnego prawa partykularnego na jego terenie”2. Konkordat ze swej natury traktuje o gwarancjach wolnoÅ›ci religijnej w wymiarze indywidualnym oraz wspólnotowym i instytucjonalnym3 i sÅ‚uży zagwarantowaniu wolnoÅ›ci religijnej w sposób sprecyzowany. Bardzo istotny jest fakt, że konkordat ma rangÄ™ umowy miÄ™dzynarodowej.
Konkordat taki zawarto pomiÄ™dzy StolicÄ… ApostolskÄ… a rzÄ…dem Rzeczypospolitej Polskiej 28 lipca 1993 r. Prezydent podpisaÅ‚ Konkordat 23 lutego 1998 r4 a wszedÅ‚ on w życie 25 kwietnia 1998 r. (Dz. U. Nr 51, poz. 319). Oprócz wielu różnych kwestii dokument ten odnosi siÄ™ do nauczania religii w ramach systemu edukacji narodowej. Najistotniejsze ustalenia w tym wzglÄ™dzie skupiajÄ… siÄ™ w artykule 12 ust. 1, którego brzmienie zostaje przytoczone w caÅ‚oÅ›ci:
„*. UznajÄ…c prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadÄ™ tolerancji PaÅ„stwo gwarantuje, że szkoÅ‚y publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji paÅ„stwowej i samorzÄ…dowej, organizujÄ… zgodnie z wolÄ… zainteresowanych naukÄ™ religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych”.
_______________________________________________________
*1TrybunaÅ‚ Konstytucyjny odpowiadajÄ…c na skargÄ™ Rzecznika Praw Obywatelskich dwukrotnie uznaÅ‚ zgodność nauczania religii w szkoÅ‚ach publicznych z obowiÄ…zujÄ…cym porzÄ…dkiem prawnym (30 stycznia 1991 r. oraz 20 kwietnia 1993 r.). Zob. J. Krukowski. KoÅ›cióÅ‚ i paÅ„stwo. Podstawy relacji prawnych. Lublin 1993 s. 240-242.
2 J. Krukowski. Konkordat. Encyklopedia Katolicka T. 9. Lublin 2002. kol. 638.
3 K. WarchaÅ‚owski. Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach wspóÅ‚czesnych. Lublin 1998 s. 35.
4 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. Dz. U. z 1998 r. nr 51 poz. 318. ___________________________________________________________________
Treść tego artykuÅ‚u jest niezwykle istotna zważajÄ…c na fakt, że konkordat ma rangÄ™ umowy miÄ™dzynarodowej. Co ważne, konkordat gwarantuje nauczanie religii poczÄ…wszy od przedszkola do szkóÅ‚ ponadpodstawowych (w dzisiejszym systemie edukacji w gimnazjach i szkoÅ‚ach ponadgimnazjalnych) włącznie a wiÄ™c objÄ™cie katechezÄ… szkolnÄ… dzieci i mÅ‚odzieży na przestrzeni kilkunastu lat. Ważne jest to, że Konkordat powagÄ… umowy miÄ™dzynarodowej gwarantuje obecność nauczania religii w publicznym systemie oÅ›wiaty.
Wobec ostatnich wydarzeÅ„ pojawia siÄ™ jednak pytanie o ewentualnÄ… możliwość zmiany takiego zapisu. Ze wzglÄ™du na fakt, iż Konkordat jest umowÄ… miÄ™dzynarodowÄ… podlega przepisom dotyczÄ…cym takich wÅ‚aÅ›nie umów.
Konstytucja RP w art. 89 dopuszcza możliwość wypowiedzenia umowy międzynarodowej i precyzuje, że zasady oraz tryb tego rodzaju zadań określa ustawa. Ustawa o umowach międzynarodowych została uchwalona 14 kwietnia 2000 r. (Dz. U. Nr 39, poz. 443) i określa, że do ewentualnego wypowiedzenia lub zmiany zakresu obowiązywania umowy międzynarodowej konieczna jest zgoda wyrażona w ustawie i zgoda prezydenta RP. (Art. 25 ust. 1-3).
Jednakże w odniesieniu do tej samej kwestii artykuÅ‚ 91 ust. 2 Konstytucji RP stwierdza: „Umowa miÄ™dzynarodowa ratyfikowana za uprzedniÄ… zgodÄ… wyrażonÄ… w ustawie ma pierwszeÅ„stwo przed ustawÄ…, jeżeli ustawy tej nie da siÄ™ pogodzić z umowÄ…”. WedÅ‚ug oceny prawników zapis ten jednoznacznie uznaje wyższość umów miÄ™dzynarodowych nad prawem wewnÄ™trznym**.
______________________________________________________________________
**Zob. R. Bierzanek. J. Szymonides. Prawo miÄ™dzynarodowe publiczne. Warszawa 2002 s. 28-30, M. Masternak-Kubiak. Przestrzeganie prawa miÄ™dzynarodowego w Å›wietle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Kraków 2003 s. 192-193.
______________________________________________________________________
Ponadto Konwencja WiedeÅ„ska o Prawie Traktatów z 1969 r., która weszÅ‚a w życie w stosunku do Polski 1 sierpnia 1990 r. (Dz.U. Nr 74 poz. 439. załącznik) w art. 56 stwierdza:
1. „Traktat, który nie zawiera postanowienia dotyczÄ…cego jego wygaÅ›niÄ™cia i nie przewiduje wypowiedzenia ani wycofania siÄ™ z niego, nie podlega wypowiedzeniu ani wycofaniu siÄ™ z niego, chyba że:
a) ustalono, że strony miały zamiar dopuścić możliwość wypowiedzenia lub wycofania się, bądź
b) prawa do wypowiedzenia lub wycofania się można domniemywać się z charakteru traktatu.
2. Strona powinna notyfikować co najmniej na dwanaÅ›cie miesiÄ™cy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania siÄ™ z niego na dwanaÅ›cie miesiÄ™cy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania siÄ™ z niego na podstawie ustÄ™pu 1”.
Konkordat nie zawiera ustaleń dopuszczających możliwość wypowiedzenia go lub wycofania się. Podpisany przez prezydenta ostateczny tekst tego dokumentu kończy się bowiem słowami:
„Po zaznajomieniu siÄ™ z powyższym Konkordatem, w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oÅ›wiadczam, że
- zostaÅ‚ on uznany za sÅ‚uszny zarówno w caÅ‚oÅ›ci, jak i każde z postanowieÅ„ w nim zawartych,
- jest przyjęty, ratyfikowany i potwierdzony,
- bÄ™dzie niezmiennie zachowywany”.
W myśl więc art. 12 ust. 1 Konkordatu nauczanie religii w przedszkolu i szkole wydaje się być przesądzone. Jego gwarantem są umowy międzynarodowe a jest to jedno z najmocniejszych umocowań prawnych jakie istnieją.
3. Ustawa o systemie oświaty
Aktualnie obowiązująca ustawa o systemie oświaty została uchwalona 7 września 1991 r. (Dz. U. Nr 95, poz. 425) i była wielokrotnie nowelizowana. Ustawa z 25 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty (Dz. U. Nr 117, poz. 759) określa brzmienie artykułu 12 ust. 1. ustawy z 7 września 1991 r. na następujące:
"Publiczne przedszkola, szkoÅ‚y podstawowe i gimnazja organizujÄ… naukÄ™ religii na życzenie rodziców, publiczne szkoÅ‚y ponadgimnazjalne na życzenie bÄ…dź rodziców, bÄ…dź samych uczniów; po osiÄ…gniÄ™ciu peÅ‚noletnoÅ›ci o pobieraniu nauki religii decydujÄ… uczniowie".
Powyższe sformułowanie gwarantuje nauczanie religii w publicznych przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych.
4. RozporzÄ…dzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkoÅ‚ach
SzczegóÅ‚owe uwarunkowania nauczania religii w szkole okreÅ›la RozporzÄ…dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkoÅ‚ach (Dz. U. Nr 36, poz. 155). Zmiany do tego dokumentu wprowadziÅ‚o rozporzÄ…dzenie z dnia 30 czerwca 1999 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 753). W rozporzÄ…dzeniu tym par. 1. ust. 1 brzmi:
"W publicznych przedszkolach organizuje siÄ™, w ramach planu zajęć przedszkolnych, naukÄ™ religii na życzenie rodziców (opiekunów prawnych). W publicznych szkoÅ‚ach podstawowych, gimnazjach, ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych, zwanych dalej "szkoÅ‚ami", organizuje siÄ™ w ramach planu zajęć szkolnych naukÄ™ religii i etyki:
1) w szkoÅ‚ach podstawowych i gimnazjach - na życzenie rodziców (opiekunów prawnych),
2) w szkoÅ‚ach ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych - na życzenie bÄ…dź rodziców (opiekunów prawnych), bÄ…dź samych uczniów; po osiÄ…gniÄ™ciu peÅ‚noletnoÅ›ci o pobieraniu religii i etyki decydujÄ… sami uczniowie".
5. Jednostronne zmiany złamaniem prawa
Ustawa o systemie oÅ›wiaty z 7 wrzeÅ›nia 1991 r. w art. 12 ust. 2. okreÅ›la, że rozporzÄ…dzenie regulujÄ…ce kwestie nauczania religii może wydać „Minister wÅ‚aÅ›ciwy do spraw oÅ›wiaty i wychowania w porozumieniu z wÅ‚adzami KoÅ›cioÅ‚a Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego KoÅ›cioÅ‚a PrawosÅ‚awnego oraz innych koÅ›cioÅ‚ów i zwiÄ…zków wyznaniowych”. Jak wiÄ™c jednoznacznie wynika z powyższego zapisu rozporzÄ…dzenie takie wydaje minister, ale w porozumieniu z KonferencjÄ… Episkopatu Polski. Prawo zabrania zatem jednostronnej zmiany obowiÄ…zujÄ…cego rozporzÄ…dzenia.
Zakończenie
Poprzez analizÄ™ gÅ‚ównych dokumentów prawnych dotyczÄ…cych nauczania religii w polskiej szkole tj. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Konkordatu pomiÄ™dzy StolicÄ… ApostolskÄ… a RzeczÄ…pospolitÄ… PolskÄ…, Ustawy o systemie oÅ›wiaty oraz RozporzÄ…dzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkoÅ‚ach dowiedziono, że gÅ‚osy przeciwników religii w publicznym systemie oÅ›wiaty w Polsce należy traktować jako bezpodstawne. ByÅ‚o ono (poza okresem komunizmu), jest i bÄ™dzie prowadzone w przedszkolach i szkoÅ‚ach, bo tam jest jego wÅ‚aÅ›ciwe miejsce.