Prawo do nauczania religii

Prawo do nauczania religii 

Wprowadzenie 

Nauczanie religii katolickiej w polskim systemie edukacji trwa juĹź ponad 20 lat i zadomowiło się tam na dobre. Pomimo pojedynczych głosów krytyki religia w szkole jest odbierana pozytywnie zarówno przez dzieci i młodzieĹź, jak i przez ich rodziców. Niestety w ostatnim czasie pojawiają się niepokojące opinie a nawet akty prawne zagraĹźające nauczaniu religii w przedszkolach i szkołach publicznych. Niestety nie są to juĹź jedynie pojedyncze głosy politycznych desperatów, ale decyzje powaĹźnych organów.
W celu ustalenia na ile stabilna jest obecność nauki religii w polskiej szkole i jakie ewentualne moĹźliwości usunięcia religii ze szkoły mają jej przeciwnicy została podjęta szczegółowa analiza aktów prawnych dotyczących tej kwestii.
Według art. 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku: „Ĺšródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”. Zostaną więc poddane analizie, pod kątem gwarancji nauczania religii w publicznym systemie oświaty, następujące dokumenty: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, Ustawa o systemie oświaty oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. 

1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej

Obowiązująca aktualnie konstytucja została uchwalona 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe a jej tekst ogłoszono 16 lipca tego roku w Dzienniku Ustaw (Dz.U. Nr 78 poz. 483). Konstytucja ze względu na swój charakter nie zawiera szczegółowych rozstrzygnięć, lecz raczej określa pryncypia i wytycza kierunki. Tak teĹź naleĹźy interpretować wszystkie zapisy tego dokumentu dotyczące omawianej kwestii.
Konstytucja RP juĹź w art. 48 ust. 1 stwierdza: „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a takĹźe wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”. Ten ogólny jeszcze zapis daje rodzicom prawo decydowania o kierunku wychowania dzieci, takĹźe jeśli chodzi o wychowanie światopoglądowe i religijne. Bardzo istotny, w odniesieniu do nauczania religii w szkole jest art. 53. ustęp czwarty. Ze względu na jego waĹźność zostaje przytoczony w całości:

„Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej moĹźe być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie moĹźe być naruszona wolność sumienia i religii innych osób”.
To właśnie art. 53 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej daje podstawę do nauczania religii w szkole, choć oczywiście nie zawiera jeszcze Ĺźadnych szczegółowych rozstrzygnięć. Konstytucja ze swej natury stanowi punkt odniesienia dla wszystkich póĹşniejszych ustaw i rozporządzeń. Nie ulega zatem wątpliwości, Ĺźe nauczanie religii w szkole jest zgodne z obowiązującą Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej1. Ponadto Konstytucja w art. 25 ust. 4 stwierdza, Ĺźe „stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają: umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy”. W następnej kolejności zostaną więc poddane analizie: Konkordat, ustawy oraz rozporządzenia dotyczące omawianej kwestii.
 
2. Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską 

Konkordat to „międzynarodowa umowa między Stolicą Apostolską a państwem, regulująca status prawny Kościoła katolickiego w danym kraju i będąca Ĺşródłem kościelnego prawa partykularnego na jego terenie”2. Konkordat ze swej natury traktuje o gwarancjach wolności religijnej w wymiarze indywidualnym oraz wspólnotowym i instytucjonalnym3 i słuĹźy zagwarantowaniu wolności religijnej w sposób sprecyzowany. Bardzo istotny jest fakt, Ĺźe konkordat ma rangę umowy międzynarodowej.
Konkordat taki zawarto pomiędzy Stolicą Apostolską a rządem Rzeczypospolitej Polskiej 28 lipca 1993 r. Prezydent podpisał Konkordat 23 lutego 1998 r4 a wszedł on w Ĺźycie 25 kwietnia 1998 r. (Dz. U. Nr 51, poz. 319). Oprócz wielu róĹźnych kwestii dokument ten odnosi się do nauczania religii w ramach systemu edukacji narodowej. Najistotniejsze ustalenia w tym względzie skupiają się w artykule 12 ust. 1, którego brzmienie zostaje przytoczone w całości:
„*. Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji Państwo gwarantuje, Ĺźe szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych”.
_______________________________________________________
*1Trybunał Konstytucyjny odpowiadając na skargę Rzecznika Praw Obywatelskich dwukrotnie uznał zgodność nauczania religii w szkołach publicznych z obowiązującym porządkiem prawnym (30 stycznia 1991 r. oraz 20 kwietnia 1993 r.). Zob. J. Krukowski. Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych. Lublin 1993 s. 240-242.
2 J. Krukowski. Konkordat. Encyklopedia Katolicka T. 9. Lublin 2002. kol. 638.
3 K. Warchałowski. Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach współczesnych. Lublin 1998 s. 35.
4 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. Dz. U. z 1998 r. nr 51 poz. 318. ___________________________________________________________________

Treść tego artykułu jest niezwykle istotna zwaĹźając na fakt, Ĺźe konkordat ma rangę umowy międzynarodowej. Co waĹźne, konkordat gwarantuje nauczanie religii począwszy od przedszkola do szkół ponadpodstawowych (w dzisiejszym systemie edukacji w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych) włącznie a więc objęcie katechezą szkolną dzieci i młodzieĹźy na przestrzeni kilkunastu lat. WaĹźne jest to, Ĺźe Konkordat powagą umowy międzynarodowej gwarantuje obecność nauczania religii w publicznym systemie oświaty.
Wobec ostatnich wydarzeń pojawia się jednak pytanie o ewentualną moĹźliwość zmiany takiego zapisu. Ze względu na fakt, iĹź Konkordat jest umową międzynarodową podlega przepisom dotyczącym takich właśnie umów.
Konstytucja RP w art. 89 dopuszcza możliwość wypowiedzenia umowy międzynarodowej i precyzuje, że zasady oraz tryb tego rodzaju zadań określa ustawa. Ustawa o umowach międzynarodowych została uchwalona 14 kwietnia 2000 r. (Dz. U. Nr 39, poz. 443) i określa, że do ewentualnego wypowiedzenia lub zmiany zakresu obowiązywania umowy międzynarodowej konieczna jest zgoda wyrażona w ustawie i zgoda prezydenta RP. (Art. 25 ust. 1-3).
JednakĹźe w odniesieniu do tej samej kwestii artykuł 91 ust. 2 Konstytucji RP stwierdza: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyraĹźoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeĹźeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”. Według oceny prawników zapis ten jednoznacznie uznaje wyĹźszość umów międzynarodowych nad prawem wewnętrznym**.
______________________________________________________________________
**Zob. R. Bierzanek. J. Szymonides. Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 2002 s. 28-30, M. Masternak-Kubiak. Przestrzeganie prawa międzynarodowego w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Kraków 2003 s. 192-193.
______________________________________________________________________

Ponadto Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów z 1969 r., która weszła w Ĺźycie w stosunku do Polski 1 sierpnia 1990 r. (Dz.U. Nr 74 poz. 439. załącznik) w art. 56 stwierdza:
  1. „Traktat, który nie zawiera postanowienia dotyczącego jego wygaśnięcia i nie przewiduje wypowiedzenia ani wycofania się z niego, nie podlega wypowiedzeniu ani wycofaniu się z niego, chyba Ĺźe:
a) ustalono, że strony miały zamiar dopuścić możliwość wypowiedzenia lub wycofania się, bądź
b) prawa do wypowiedzenia lub wycofania się moĹźna domniemywać się z charakteru traktatu. 
  2. Strona powinna notyfikować co najmniej na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego na podstawie ustępu 1”.

Konkordat nie zawiera ustaleń dopuszczających możliwość wypowiedzenia go lub wycofania się. Podpisany przez prezydenta ostateczny tekst tego dokumentu kończy się bowiem słowami:
„Po zaznajomieniu się z powyĹźszym Konkordatem, w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oświadczam, Ĺźe
- został on uznany za słuszny zarówno w całości, jak i kaĹźde z postanowień w nim zawartych,
- jest przyjęty, ratyfikowany i potwierdzony,
- będzie niezmiennie zachowywany”.
W myśl więc art. 12 ust. 1 Konkordatu nauczanie religii w przedszkolu i szkole wydaje się być przesądzone. Jego gwarantem są umowy międzynarodowe a jest to jedno z najmocniejszych umocowań prawnych jakie istnieją. 

3. Ustawa o systemie oświaty 

Aktualnie obowiązująca ustawa o systemie oświaty została uchwalona 7 września 1991 r. (Dz. U. Nr 95, poz. 425) i była wielokrotnie nowelizowana. Ustawa z 25 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty (Dz. U. Nr 117, poz. 759) określa brzmienie artykułu 12 ust. 1. ustawy z 7 września 1991 r. na następujące:
"Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują naukę religii na Ĺźyczenie rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na Ĺźyczenie bądĹş rodziców, bądĹş samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie".
PowyĹźsze sformułowanie gwarantuje nauczanie religii w publicznych przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. 

4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach 

Szczegółowe uwarunkowania nauczania religii w szkole określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. Nr 36, poz. 155). Zmiany do tego dokumentu wprowadziło rozporządzenie z dnia 30 czerwca 1999 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 753). W rozporządzeniu tym par. 1. ust. 1 brzmi:
"W publicznych przedszkolach organizuje się, w ramach planu zajęć przedszkolnych, naukę religii na Ĺźyczenie rodziców (opiekunów prawnych). W publicznych szkołach podstawowych, gimnazjach, ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych, zwanych dalej "szkołami", organizuje się w ramach planu zajęć szkolnych naukę religii i etyki:
 1) w szkołach podstawowych i gimnazjach - na Ĺźyczenie rodziców (opiekunów prawnych),
 2) w szkołach ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych - na Ĺźyczenie bądĹş rodziców (opiekunów prawnych), bądĹş samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu religii i etyki decydują sami uczniowie". 

5. Jednostronne zmiany złamaniem prawa 

Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 r. w art. 12 ust. 2. określa, Ĺźe rozporządzenie regulujące kwestie nauczania religii moĹźe wydać „Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych”. Jak więc jednoznacznie wynika z powyĹźszego zapisu rozporządzenie takie wydaje minister, ale w porozumieniu z Konferencją Episkopatu Polski. Prawo zabrania zatem jednostronnej zmiany obowiązującego rozporządzenia.


Zakończenie 

Poprzez analizę głównych dokumentów prawnych dotyczących nauczania religii w polskiej szkole tj. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, Ustawy o systemie oświaty oraz Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach dowiedziono, Ĺźe głosy przeciwników religii w publicznym systemie oświaty w Polsce naleĹźy traktować jako bezpodstawne. Było ono (poza okresem komunizmu), jest i będzie prowadzone w przedszkolach i szkołach, bo tam jest jego właściwe miejsce.